Nederlandse spreekwoorden en gezegden

‘Wie goed doet, goed ontmoet’, ‘Waar rook is, is vuur’, ‘Appeltje-eitje’…
Als er één taalvorm is die de Nederlandse taal typeert, dan is het wel het gebruik van spreekwoorden en gezegden. Vooral de creatieve en soms speelse manier waarop deze uitdrukkingen zijn opgebouwd, is typerend voor het Nederlands. In dit artikel nemen we je mee in de wereld van deze bekende uitdrukkingen en kijken we naar hun betekenis en functie.

Wat zijn spreekwoorden en gezegden?

Spreekwoorden en gezegden zijn uitdrukkingen met een figuurlijke betekenis. Vaak wordt gebruik gemaakt van beeldspraak om situaties op een treffende manier te duiden. Deze uitdrukkingen worden uiteraard niet letterlijk genomen. Als twee mensen op het punt staan om flink ruzie te krijgen, betekent dat natuurlijk niet dat er letterlijk poppen aan het dansen zijn.

Definitie van spreekwoorden

Hoewel zowel spreekwoorden als gezegden figuurlijke uitdrukkingen zijn, is er een belangrijk verschil tussen de twee. Een spreekwoord is doorgaans een volledige zin die een bepaalde levenswijsheid uitdrukt. Het is bovendien vast van vorm en verandert niet. Zo zal het lijdend voorwerp in het spreekwoord ‘Men mag een gegeven paard niet in de bek kijken’ nooit spontaan veranderen in een gegeven ezel.

Definitie van gezegden

Een gezegde is over het algemeen korter dan een spreekwoord en vormt meestal slechts een deel van een zin. In tegenstelling tot spreekwoorden bevatten gezegden vrijwel nooit een levenswijsheid en zijn ze, net als spreekwoorden, onveranderlijk. Bovendien komen werkwoorden in gezegden zelden voor. Een zegswijze daarentegen kan wel een volledige zin zijn en kan aangepast worden aan de werkwoordstijd.

Het belang van Nederlandse uitdrukkingen

In talen over de hele wereld zijn spreekwoorden, gezegden en uitdrukkingen volop aanwezig. Met hun beeldende en figuurlijke karakter verrijken ze de taal en bieden ze een uniek kijkje in de geschiedenis en cultuur van een volk. Wanneer Nederlanders elkaar ontmoeten, zowel in sociale situaties als op de werkvloer, kan een goed gekozen spreekwoord of uitdrukking precies de juiste snaar raken of een boodschap veel krachtiger overbrengen dan een puur feitelijke of letterlijke omschrijving van een situatie.

Culturele en historische waarde

Nederland heeft een rijke traditie als het gaat om spreekwoorden en gezegden. Al rond 1480 verscheen de Proverbia Communia, een verzameling van maar liefst 803 spreekwoorden, grotendeels opgetekend in het Middelnederlands en Latijn. Deze bundel bleef behouden in twaalf verschillende drukken, wat erop wijst dat de verzameling in de laat vijftiende eeuw bijzonder populair moet zijn geweest. Veel van deze uitgaven werden gebruikt op scholen, waar leerlingen op een toegankelijke manier kennismaakten met de taal, aan de hand van eenvoudige en herkenbare teksten.

Ook vandaag de dag krijgen spreekwoorden en gezegden nog steeds aandacht binnen het lesprogramma op scholen. Toch is de constatering dat in 2010 dat middelbare scholieren steeds minder bekend zijn met deze uitdrukkingen (van Hasselt, 2010).

Spreekwoorden, gezegden en zegswijzen zijn onlosmakelijk verbonden met de Nederlandse cultuur. Veel uitdrukkingen in de Nederlandse taal hebben hun wortels in de oudheid of de Bijbel. Sommige laten zich eenvoudig vertalen naar andere talen, maar er zijn er ook die sterk verweven zijn met typisch Nederlandse gebruiken en tradities. Een goed voorbeeld hiervan is: ‘Na gedane arbeid is het goed rusten’, waarin de Nederlandse arbeidsethos duidelijk doorklinkt (van Hasselt, 2010).

Gebruik in het dagelijks leven

Spreekwoorden en uitdrukkingen worden dagelijks volop gebruikt, vaak zelfs zonder dat we er erg in hebben. Zeker in de sportwereld zijn ze alomtegenwoordig. Denk bijvoorbeeld aan ‘de bal is rond’, waarmee wordt bedoeld dat de uitkomst altijd onzeker blijft. Of het veelgebruikte ‘voortschrijdend inzicht’, dat in de politiek regelmatig opdook om aan te geven dat eerdere beslissingen moesten worden bijgesteld op basis van nieuwe informatie.

Verschillen tussen spreekwoorden, gezegden en uitdrukkingen

Een spreekwoord is een vaste, onveranderlijke zin, altijd in de vorm van een mededeling en bevat meestal een algemene levenswijsheid.
Een gezegde is een vaste uitdrukking met een figuurlijke betekenis, maar zonder werkwoord waardoor het geen volledige zin vormt.
Zegswijzen daarentegen kunnen wél een volledige zin vormen, met een veranderlijk onderwerp enwerkwoord tijd.
De term ‘uitdrukking’ is de meest brede van deze categorieën: het is de overkoepelende term voor alle vaste combinaties van woorden met een figuurlijke betekenis.

Voorbeelden van bekende Nederlandse spreekwoorden en hun betekenis

Een paar bekende voorbeelden, met hun betekenis:

• ‘Wie A zegt, moet ook B zeggen’
  Als je ergens aan begint, moet je het ook afmaken.
• ‘Beter ten halve gekeerd dan ten hele gedwaald’
  Het is beter om op tijd terug te komen op een verkeerde beslissing, zolang dat nog kan.
• ‘De eerste klap is een daalder waard’
  Wie het initiatief neemt, heeft vaak een voordeel.

De oorsprong van Nederlandse uitdrukkingen

Zoals eerder genoemd, zijn veel Nederlandse spreekwoorden en uitdrukkingen ontstaan vanuit typisch Nederlandse situaties en gebruiken, zowel in sociale als in werkomgevingen. Een goed voorbeeld is het spreekwoord ‘De eerste klap is een daalder waard’, dat zijn oorsprong vindt op de veemarkten van vroeger. Daar werd bij het bieden en loven tussen boeren vaak de deal bezegeld met een handklap.

Historische achtergronden

Wat Nederlandse uitdrukkingen zo bijzonder maakt, is dat de figuurlijke boodschap vaak bewaard blijft, terwijl de oorspronkelijke, letterlijke betekenis – waar de uitdrukking ooit op gebaseerd was – vaak in de loop der tijd verloren is gegaan. In veel gevallen is niet meer te achterhalen wie de uitdrukking voor het eerst heeft gebruikt of wat de precieze aanleiding was.

Door de eeuwen heen hebben verschillende bronnen bijgedragen aan het rijke arsenaal van Nederlandse uitdrukkingen. Zo zijn er tal van uitdrukkingen afkomstig uit de Klassieke Oudheid, waaronder veel bekende Latijnse spreuken die we nog steeds gebruiken. Denk bijvoorbeeld aan:

• Ad hoc (voor deze specifieke situatie)
• Carpe diem (pluk de dag)
• Status quo (de huidige stand van zaken)

Ook de Bijbel heeft een grote invloed gehad op het Nederlandse taalgebruik. Zo spreken we van een ‘Babylonische spraakverwarring’ als mensen elkaar niet begrijpen, en als men het heeft over het dragen van het ‘Adamskostuum’, weten de meesten wel dat het om dragen van weinig (tot geen) kleding gaat.

Invloed van andere talen en culturen

Net zoals de Bijbel en het Latijn hun stempel hebben gedrukt op de Nederlandse taal, worden Nederlandse uitdrukkingen ook vandaag de dag beïnvloed door andere talen en culturen. Vooral in de afgelopen eeuw, onder invloed van migratie en globalisering, zijn er veel buitenlandse uitdrukkingen in het Nederlands terechtgekomen.

Met name Engelse uitdrukkingen hebben hun weg gevonden naar ons dagelijks taalgebruik. Zo is ‘a perfect storm’ een veelgebruikte term voor een combinatie van factoren die leidt tot de slechtst denkbare situatie. En het ‘elephant in the room’ verwijst naar een overduidelijk probleem waar niemand over durft te praten.

Sommige van deze Engelse uitdrukkingen worden in het Nederlands op zo’n manier aangepast dat ze voor native Engels sprekenden nauwelijks meer herkenbaar zijn. Denk bijvoorbeeld aan uitdrukkingen als ‘op de shortlist staan’ of een auto die ‘all-risk verzekerd’ is.

Daarnaast dragen bekende Nederlanders soms, bewust of onbewust, bij aan het verspreiden van Nederlandse uitdrukkingen in het buitenland. Zo introduceerde voetbaltrainer Louis van Gaal in Duitsland de uitdrukking ‘Der Tod oder die Gladiolen’ en in Engeland ‘That’s a whole different biscuit’, geïnspireerd op het Nederlandse ‘Dat is andere koek’.

Het gebruik van spreekwoorden en gezegden in moderne communicatie

Hoewel sommige mensen spreekwoorden en gezegden afdoen als ouderwetse dooddoeners (Van Dale, 2012), zijn ze nog steeds springlevend. Zeker in het bedrijfsleven, waar de organisatiecultuur vaak doorspekt is met vakjargon, duiken ze regelmatig op. Zo vraagt een manager bijvoorbeeld of ergens al ‘een klap op is gegeven’, of vraagt of er over een bepaald plan al ‘een ei is gelegd’. Het antwoord kan dan zijn dat het ‘over het weekend getild wordt’, omdat het plan nogal ‘out of the box’ is.

Incorporatie in media en literatuur

Net zoals spreekwoorden en gezegden niet alleen diep verweven zijn in de dagelijkse taal, duiken ze ook regelmatig op in de media en literatuur. Op televisie strooien politici, presentatoren en opiniemakers vaak met uitdrukkingen – al gaat dat niet altijd goed. Zo liet politicus Geert Wilders ooit weten dat Griekenland “z’n eigen boontjes moet oplossen” en gaf presentator Matthijs van Nieuwkerk aan dat “er geen kip overboord was” (van der Kaaden, 2013).

Soms ontstaan er zelfs nieuwe uitdrukkingen door het veelvuldig gebruik van bekende personen en de aandacht die ze krijgen in de media. Die nieuwe uitdrukkingen krijgen dan een eigen plek in het collectieve taalkapitaal van Nederland. Het bekendste voorbeeld hiervan is natuurlijk de legendarische uitspraak “Elk nadeel heb zijn voordeel”, dat onlosmakelijk verbonden is met voetballegende Johan Cruijff.

Samengevat: De blijvende waarde van Nederlandse spreekwoorden en gezegden

Nederlandse spreekwoorden en gezegden hebben een lange weg afgelegd en zullen ook in de toekomst ongetwijfeld een vaste plek behouden. Ze zijn onlosmakelijk verbonden met de Nederlandse cultuur en weerspiegelen de normen, waarden en humor van de samenleving (de Jong, 2022). Hoewel veel uitdrukkingen in de loop der tijd hun letterlijke betekenis zijn kwijtgeraakt, blijft hun figuurlijke betekenis springlevend, en wint de Nederlandse taal aan creativiteit.